Page 44 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

Hoofdstuk 1
geplaatst. Door middel van goed afgebakende deelstudies wordt in dit onderzoek een eerste stap in deze richting gezet.
We komen hiermee aan een vierde belangrijke kennislacune in het kastelenonderzoek tot dusverre: het gebrek aan een overkoepelend conceptueel kader waarmee de relatie tussen kastelen onderling en die van kastelen met het omringende fysieke, sociale en mentale landschap kan worden onderzocht. Dit is niet alleen een theoretisch vraagstuk, maar ook een methodologisch probleem. Hoe kunnen we de tot dusverre vaak sterk monodisciplinair ingestoken methoden van kasteelonderzoek onderling verbinden tot een meer interdisciplinaire aanpak van kasteelterreinen en kasteellandschappen? Wie een dergelijke benadering van de castellologie nastreeft, dient daartoe een beroep te doen op een breed scala aan disciplines, zoals die van de archeologie, architectuurgeschiedenis, middeleeuwse politieke, institutionele en sociaal-economische geschiedenis, landschapsgeschiedenis, rechtsgeschiedenis en cultuurgeschiedenis in bredere zin. Daarbij moet de onderzoeker van kastelen terugvallen op specialisten uit deze vakgebieden om zijn of haar analyses en uitkomsten te toetsen. De uitdaging voor de komende jaren is om de eerste stappen te zetten naar de interdisciplinaire theorievorming en methodologie van het toekomstige onderzoek van kastelen en kasteellandschappen. Op het laatstgenoemde begrip gaan we in de navolgende paragraaf nader in.
1.4 Theoretisch kader
Kastelen zijn door hun bouwheren met een bepaalde motivatie op een gekozen plek in het middeleeuwse landschap neergezet. Daaraan zal een combinatie van politieke, juridische, sociale, economische en landschappelijke argumenten ten grondslag hebben gelegen. Eenmaal gepositioneerd op een bepaalde plek ging een kasteel omgekeerd ook invloed op het omringende landschap uitoefenen, waarbij niet alleen aan fysieke aspecten kan worden gedacht, maar ook aan militair-strategische, juridische, sociale, economische en culturele invloeden op de nabije of wijdere omgeving. Willen we een dergelijke wisselwerking tussen kasteel en landschap wetenschappelijk onderzoeken, dan is allereerst een zorgvuldige definiëring nodig van de begrippen 'kasteel' en 'landschap'. Vervolgens dient een multidimensionaal model te worden opgesteld voor kasteellandschappen op verschillende schaalniveaus. De vraag is daarbij hoe we op verantwoorde wijze de interactie tussen één of meerdere kastelen en het landschap ontsluiten.
Definiëring van het begrip ‘kasteel’
‘One of the striking features of castles, so obvious that it is often ignored, is that each one is different, one from another’, aldus de archeoloog Johnson.140 Dat is een heel juiste constatering: kastelen werden in de middeleeuwen in allerlei soorten en maten gebouwd en het is juist die variatie die kastelen interessant maakt voor nader onderzoek. Zo konden de bouwheer, de vorm en de functie van kastelen sterk verschillen per periode en per regio. Sommige kastelen werden maar kort gebruikt en daarna weer afgebroken, andere zijn sinds de twaalfde eeuw tot aan de dag van vandaag blijven bestaan. Ook het uiterlijk van het kasteel is in de loop der tijd aan sterke veranderingen onderhevig geweest. Vaak zijn ze vele malen verbouwd, afgebrand of verwoest. Het woord kasteel, zoals we dat tegenwoordig gebruiken, is dus een sterk generaliserende term.
Het grote probleem met het opstellen van een kasteeldefinitie is dat in het geval van moderne academische definities altijd een groep van mogelijke kastelen is die net niet binnen de definitie past. Daarom zouden onderzoekers beter kunnen proberen om te bestuderen wat de mensen uit de betreffende periode zelf dachten over deze bouwwerken.141 Dat is echter voor ons studiegebied van het middeleeuwse Oversticht beperkt mogelijk, simpelweg omdat geschreven bronnen over dit onderwerp uiterst schaars zijn en egodocumenten vrijwel volledig ontbreken.
140 Johnson 2002, 10.
141 Ronnes 2006: 35-37.
42