Page 340 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

Hoofdstuk 5
reden hebben deze adellijke huizen nooit een rol van betekenis gespeeld in de politiek van hun tijd. Zij waren vooral bedoeld als stamhuis voor de adellijke bewoners en hadden een statusverhogende functie.
Regalia en andere rechten
Behalve de hoge rechtspraak zijn er ook andere regalia die sommige kasteelbewoners of -eigenaren bezaten. Veel van deze regalia waren uitvloeisels van het foreestrecht en hadden betrekking op het gebruik van het landschap rondom het kasteel. Ze zorgden er dus voor dat de heerschappij van de kasteelbewoners of -eigenaren ook in het landschap en landgebruik tot uitdrukking kwam, zoals reeds in paragraaf 5.7 in het onderdeel waterhuishouding is gebleken. De middeleeuwse boer zal hier in het alledaagse leven voortdurend aan zijn herinnerd.
Welke regalia hebben de kasteelbewoners- en eigenaren van de door ons onderzochte Zuidwest-Twentse kastelen bezeten? Aan de hand van de analyse van verschillende historische bronnen zullen we proberen om hierop antwoord te vinden. We zijn enerzijds aangewezen op overgeleverde bronnen waar in directe zin specifieke regalia in staan vermeld. Anderzijds kunnen we ook indirect uit bepaalde bronnen afleiden dat de kasteelheren in Zuidwest- Twente regalia hebben benut, hoewel het in dergelijke gevallen niet altijd zeker is of zij deze daadwerkelijk via de officiële weg in eigendom hadden gekregen of dat zij zichzelf deze rechten wederrechtelijk hadden toegeëigend.
Het meest voor de hand liggende regaal in relatie tot de kastelen en hun eigenaren is het recht om kastelen te bouwen of te versterken en om bestaande kastelen te slopen. De bisschop van Utrecht bezat, als directe vertegenwoordiger van de koning, dit recht.245 Zoals eerder uiteengezet, is het onduidelijk wie Diepenheim-I heeft gebouwd. Het is namelijk niet zeker tot welk graafschap Diepenheim behoorde. En ook voor de latere kasteelheer graaf Hendrik van Dale is het niet zeker of hij het ‘kastelenbouwregaal’ heeft bezeten, ondanks dat hij het wel toepaste. Het is onduidelijk of het versterkingsrecht ook aan de eigenaren van de jongere kastelen is verleend, maar we hebben reeds vermeld dat de bisschop en de Sallandse steden erop toezagen dat dit soort huizen niet te zwaar werd versterkt.246
In de goederenlijst van de graven van Dale-Diepenheim staan verschillende rechten ondubbelzinnig vermeld. Het gaat om patronaatsrechten van kerken, het houtgerecht en de zwanendrift.247 Rondom Diepenheim kwam het patronaatsrecht van de kerk van Diepenheim en de zwanendrift tot uiting, de overige rechten lagen verder van Diepenheim af.248
Zowel de graven van Goor als de heren van Diepenheim hebben al in de twaalfde eeuw over het wildernisregaal beschikt. Dat valt af te leiden uit de reeds besproken waterstaatsoorlog tussen de graaf van Goor en de heer van Diepenheim.249 Dat de heren van Diepenheim rechten op de wildernis uitoefenden bij Diepenheim blijkt ook uit een in 1299 uitgevaardigde oorkonde, waarin Willem van Dale-Diepenheim aan de kerk van Lochem het recht schonk om jaarlijks één bijl hout te hakken. Dit woud stond volgens het betreffende charter zowel bekend onder de naam Diepenheim als Kedingermark.250 Zoals meestal is het niet te zeggen of de kasteelheren dit wildernisregaal hebben verkregen of dat ze zichzelf dat hebben toegeëigend.
In het Overstichtse leenrepertorium komen we in Zuidwest-Twente slechts één leen tegen dat betrekking heeft op het uitoefenen van het recht op de wildernis, namelijk: ‘Den wint mitten berghe ende mitter wintmoelen in den kirspel van Ghoer.’251 We zien hier dus het recht van de wind en de fysieke uiting daarvan in de vorm van een windmolen in één leen
245 Zie hoofdstuk 3 voor een uitgebreide bespreking van het versterkingsrecht.
246 Zie paragraaf 5.4 en hoofdstuk 3.
247 Philippi & Bannier 1904: 383.
248 Zie hiervoor paragraaf 5.8 Diepenheim tot 1331.
249 Zie hiervoor paragraaf 5.5.
250 OSU V Nr. 2923.
251 Eijken 1995: nr. 624.
338