Page 174 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

Hoofdstuk 3
het lage gerecht van de bisschop.169 Als deze samenvatting waarheidsgetrouw is, dan was de bisschop in 1213 al actief bezig met het in toom houden van niet-bisschoppelijke functionele verdedigingsarchitectuur. De oorkonden waarin het versterkingsrecht, leenrecht en open huis recht met elkaar worden gecombineerd, komen niet meer voor na het episcopaat van Jan van Arkel.
We zien vanaf 1389 dat de bisschop en de drie Sallandse hoofdsteden oorkonden uitvaardigden waarin zij edelen toestemming gaven om hun kastelen te verbouwen. De edelman hoefde zijn huis echter niet meer in leen op te dragen of open te stellen voor de bisschop.170 In dit soort verdragen legden de bisschop en de steden vast in welke mate deze edelmanshuizen verdedigbaar mochten zijn. Die verdedigingsarchitectuur had niet alleen betrekking op de dikte van de muren van het huis zelf, maar ook op de omvang en het aantal van grachten, voorburchten, bolwerken en in het geval van Laer zelfs de ligging van het te bouwen huis.171 Elke nieuwe generatie kasteelbewoners bevestigde de gemaakte afspraken opnieuw.172
De tweede categorie charters waarin het versterkingsrecht naar voren komt is die waarin de bouw van nieuwe kastelen wordt verboden en, in sommige gevallen bepaald wordt dat, bestaande kastelen moeten worden gesloopt. De eerste vermelding van een dergelijk verdrag dateert uit 1352. Ze betreft een overeenkomst tussen de drie Sallandse hoofdsteden en bisschop Jan van Arkel. De partijen waarborgden dat gedurende een periode van drie jaar niemand burchten mocht bouwen of vergroten tussen Holten, Nyenstede (Hardenberg) en Emelwerden (Emmeloord), op Voorst en Rechteren na. Ook zouden de bisschop en de steden hard optreden tegen degene die op de grens kastelen bouwde.173
Aan het einde van de veertiende eeuw zijn meer verdragen overgeleverd waarin de bisschop bepaalde dat in hele landsdelen van het Oversticht geen kastelen mochten worden gebouwd. Met name voor Salland zijn na de eerste oorkonde uit 1352 ook in 1381 en 1383 soortgelijke charters uitgevaardigd. Deze hadden een geldingsduur, in tegenstelling tot die uit 1352, voor onbepaalde tijd.174 We vinden de beperking van kastelenbouw ook terug in de ambtbrief van de ambtman van Twente, Wolter van Coevorden, uit 1425. Hij moest ervoor zorgen dat anderen in zijn ambtgebied geen kastelen bouwden. Overigens mocht hij dat zelf ook niet doen.175
We kennen ook voor Drenthe zulke verdragen, maar slechts voor een beperkte periode, namelijk voor het jaar 1395. Dat heeft te maken met hun doel, want de verdragen zijn gesloten binnen de context van de herstel- en bevestigingspolitiek van Frederik van Blankenheim. Frederik sloot in 1395 eerst een verdrag met de Friezen, zodat hij kasteel Coevorden ongehinderd kon veroveren en de Friezen niet hoefden te vrezen dat Frederik Friesland zou binnenvallen.176 Een vergelijkbaar verdrag met de Drenten had dezelfde functie, want op deze manier wist Frederik de loyaliteit van veel Drenten te winnen.177 Anders dan in het Sallandse verdrag, dat tot doel had de macht van de adel te beperken, ging het in deze Drentse verdragen ook om beperking van de kastelenbouw van de bisschop. Vijf jaar later bleek dit verdrag niet erg effectief te zijn, want Frederik liet toen in het kader van de toenmalige Groningse oorlog zelf vijf kastelen en een landweer bouwen in Drenthe en het Gorecht.178 Frederik had klaarblijkelijk zoveel indruk gemaakt met zijn kastelenpolitiek in deze oorlog dat de stad Groningen hem alleen huldigde wanneer de bisschop beloofde geen kastelen meer tegen hun stad te bouwen. De vijf genoemde kastelen in kwestie waren toen al gesloopt.179
169 Schaap 1981: 235.
170 Laar: ZR nr. 227; Rutenberg: ZR I 333; Buckhorts: ZR I nr. 333. 171 ZR I nr. 227.
172 UA BA nr. 2.
173 ZR I nr. 7.
174 RHA nr. 100.
175 Racer 1787: 324.
176 OGD nr. 876.
177 OGD nr. 900.
178 OGD nr. 1221; Spiekhout 2016b.
179 RHA nr. 214.
172