Page 136 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

Hoofdstuk 2
Volgens de opsteller van de lijst van de Utrechtse bisschoppen (695-1378) heeft bisschop Balderik (in ambt 918-976) de stad en de kerk in Oldenzaal laten bouwen.276 Officiële stadsrechtsverlening is niet voor Oldenzaal bekend, maar deze plek had al in 1049 marktrechten en rond 1220 een eigen wigbolt (stadsvrijheid).277 In 1222 is er sprake van verdedigingswerken rondom de nederzetting, die uiteraard van veel oudere datum kunnen zijn.278
Twee van de vier Overstichtse steden die men rond 1400 als hoofdsteden van het Oversticht aanduidt, namelijk Deventer en Groningen, functioneerden al rond het jaar 1000 als centrale plaatsen. Van de Overstichtse hoofdstad Kampen is geen stadsrechtsverlening bekend, hoewel deze plek in de dertiende eeuw ook al een ommuurde handelsnederzetting was.279 Zwolle is daarentegen door bisschop Wilbrand van Oldenburg verheven tot stad als beloning voor de door de Zwollenaren betoonde trouw en financiële steun aan de bisschop in de strijd tegen de Drenten en de bouw van het bisschoppelijk kasteel Hardenberg. De Zwollenaren mochten vanaf 1230 hun nederzetting met grachten en muren versterken. Voor het overige zouden zij de rechten genieten die de inwoners van Deventer bezaten.280
Verreweg de meeste Overstichtse steden hebben hun status te danken aan de bisschop die stadsrechten verleende aan deze plekken in de dertiende en veertiende eeuw. Vaak legden de inwoners na deze verlening een omgrachte nederzetting aan waarbinnen in de daaropvolgende decennia de bevolking groeide. De plekken Delden, Goor, Hardenberg, Rijssen en mogelijk ook Ommen zijn op deze manier ontstaan.281 Vlakbij Hardenberg lag al een stad genaamd Nijenstede, waarvan onbekend is wanneer zij stadsrechten heeft gekregen. Bisschop Jan van Arkel verlegde deze rechten in 1362 naar de door hem versterkte plek Hardenberg.282 De stad Genemuiden is ‘kaal’ gesticht nadat bisschop Jan van Nassau in 1275 stadsrechten aan deze plek verleende. Pas in het begin van de vijftiende eeuw is volgens de historicus Zeiler een poging gedaan verdedigingswerken rond Genemuiden te bouwen, maar volgens hem is deze nederzetting nooit tot een volwaardige vestingstad uitgegroeid.283
Waar Genemuiden nog in de vijftiende eeuw een kleine economische opleving beleefde, is het stadje Grafhorst, dat in 1333 van bisschop Jan van Diest stadsrechten kreeg, klein gebleven.284 Over de geschiedenis van Wilsum is nog minder bekend. Dat moet ergens tussen 1260 en 1321 stadsrechten hebben verkregen. Vóór deze stadsrechtverlening is er sprake van een dorp Wilsum.285
In het geval van Hasselt was er reeds een bewoningsgebied aanwezig vóór de stadsrechtsverlening rond 1252. Pas aan het einde van de veertiende eeuw had Hasselt zich volledig ontwikkeld tot stad.286 Enschede was al een omgrachte nederzetting voordat het privileges verkreeg van de bisschop.287 De plek Steenwijk bestond ook al toen de bisschop tussen 1255 en 1296 aan deze nederzetting stadrechten verleende. Het stadje werd omringd door een wal en gracht, maar het is niet duidelijk of deze ook al ten tijde van de stadsstichting aanwezig waren of dat deze pas daarna zijn aangelegd.288 De nederzetting Optenkamp aan de voet van het bisschoppelijk kasteel Vollenhove had zich vanaf de twaalfde eeuw geleidelijk aan ontwikkeld tot aanzienlijke nederzetting toen het in 1354 stadsrechten van bisschop Jan van Arkel ontving.289 Wanneer Coevorden precies stadsrechten ontving is onbekend, maar
276 Jamar & Kalveen 2005: 11, 62-63.
277 OSU 1 nr. 206; Oude Nijhuis 2007: 16.
278 Oude Nijhuis 2007: 118.
279 Haze 2007.
280 OSU II nr. 803.
281 Kolks et al. 2007; Hesselink-Zweers 2007; Archeologische werkgroep Riesen 2007; Gevers 2007.
282 Hesselink-Zweers 2007: 90.
283 Zeiler 2007: 68-69; OSU IV nr. 1882.
284 Haze 2007.
285 Haze 2007: 161.
286 Schmidt 2007: 100.
287 Kolks 2007: 64.
288 Schmidt 2007: 143-145.
289 Mooijweer 2007: 154.
134