Page 96 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

Hoofdstuk 2
(1) Eén rond kasteeleiland omringd door één gracht, waarbij op luchtfoto's, historische kaarten en het AHN2 geen bewijzen te vinden zijn voor meerdere grachten of omgrachte voorburchten – Voorbeelden van kasteelterreinen die bestaan uit één eiland omringd door één gracht (figuur 2.9: type 1) zijn Borggreve, Glimmen-II, Laar en de Hondenborg in Zenderen. Het is goed mogelijk dat deze kasteelterreinen aanvankelijk uitgebreider waren, maar dat dit niet meer zichtbaar is op luchtfoto’s, historische kaarten of het AHN2. Zo staat in een oorkonde uit 1333 vermeld dat de Hondeborg in Zenderen ook een voorburcht had. Op luchtfoto's, historische kaarten en het AHN2 zien we daar echter alleen maar één omgracht terrein.130 De Hondeborg is ook het enige kasteel waarvoor een datering van bekend is. In dit specifieke geval heeft naar verwachting op het omgrachte eiland de hoofdburcht gestaan waarvoor de bisschop versterkingsrecht had verleend. Of dit ook opgaat voor de andere drie terreinen moet toekomstig onderzoek uitwijzen.
(2) Twee ronde, ovalen, rechthoekige, vierkante of onregelmatige kasteeleilanden omringd door één gracht en waarvan de eilanden van elkaar worden gescheiden door een tussengracht – De tweedeling tussen hoofdburcht en voorburcht, waarbij de eilanden zijn omgeven door één gracht en van elkaar zijn gescheiden door een tussengracht (figuur 2.9: type 2) is waargenomen bij de volgende kasteelterreinen: Cortinghuis, Gronenburg, Hunenborg, Hoykink, Jodenkerkhof, Klinkenberg, Schulenborg, Vollenhove en Zernike. Voornoemde voorbeelden zijn, voor zover we dat kunnen aantonen, gebouwd tussen 1050/1075 en 1250.
(3) Een rechthoekig of vierkant kasteeleiland omringd door een rechthoekige tweede gracht, die aan één zijde nog een groter terrein omsluit – Ten noordwesten van de stad Groningen was nog een variant op de tweedeling voorburcht-hoofdburcht waarneembaar, namelijk één waar een vierkant omgracht eiland werd omsloten door een tweede rechthoekige gracht, die aan één zijde het voorburchtterrein omsloot (figuur 2.9: type 3). Deze vorm is alleen waargenomen bij het rond 1300 gebouwde Elba.
(4) Een kasteelterrein zoals 1 of 2, maar dan omringd door een stelsel van meervoudige wallen en grachten waarbij vaak aan de buitenkant van de wallen en grachten nog een terrein wordt omsloten – De meeste kasteelterreinen waarvan de middeleeuwse vorm nog kon worden vastgesteld bleken omringd te zijn door een stelsel van meervoudige wallen en grachten (figuur 2.9: type 4). Het is goed mogelijk dat de hierboven omschreven terreinen ook zo’n grachtenstelsel hadden, maar dat deze niet meer zichtbaar zijn op luchtfoto’s, historische kaarten of het AHN2. Aangezien archeologen zich vooral hebben geconcentreerd op de hoofdburcht, weten we dus door het gebrek aan archeologische waarnemingen ook niet of deze grachten er wel of niet zijn geweest. Meervoudige omwallingen en omgrachtingen zijn vastgesteld voor Arkelstein, het Bolwerk bij Noordlaren, Borg Brammelo, Duivelshof, Eerde, Kranenburg, Kuinre-I en Kuinre-II, Olidam, Ramele, Selwerd, Terwee, Voorst-III, Waterburcht, Werkeren, Wesepe, Wittelte-II, Wolfsbarge en waarschijnlijk ook Diepenheim-I en -II.
De gebruiksduur van stelsels met meervoudige wallen en grachten omvat vaak meerdere eeuwen: de oudste site is Kuinre-I (circa 1150/1200) en de jongste Kuinre-II (verbetering van het grachtenstelsel rond 1407). We zien ook dat zowel ronde, ovalen als rechthoekige vormen voorkomen bij dit soort omgrachtingen. Het onderzoek naar de Kuinderburchten heeft overigens uitgewezen dat men het tracé van de grachten meerdere malen heeft verlegd, mogelijk als gevolg van de invloed van de oprukkende zee.131
130 UA BA nr. 319x.
131 Van Doesburg & De Boer 2001: 76.
94