Page 67 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

bisschoppelijke kastelen door het erfelijke burggraaf-borgmannensysteem te vervangen door een niet-erfelijk kastelein-huurlingensysteem. Meestal kreeg de kastelein een additionele functie als drost, maarschalk of rentmeester. De grotere kastelen zoals Arkelstein bij Bathmen en de Waardenborg bij Holten bestonden, voor zover bekend, uit een vierkante plattegrond met torens aan de buitenkant en gebouwen op het binnenplein.59
Kennislacunes
Hoewel er verschillende interessante studies naar Overstichtse kastelen zijn verschenen, is er 2 tot op heden nog geen overkoepelende studie gepubliceerd die alle Overstichtse burchten behandelt. De meeste studies hebben betrekking op een deel van het Oversticht of, in het
geval van Janssen, alleen op de bisschoppelijke kastelen in het hele Sticht. Met de huidige
stand van kennis is het voor veel Overstichtse kastelen niet te doorgronden binnen welke sociale en politieke context ze tot stand zijn gekomen. De ruimtelijke en landschappelijke situering van deze burchten en hun relatie tot infrastructuur, nederzettingen en centrale plaatsen is daarbij tot dusverre niet of nauwelijks aan bod gekomen. Juist op deze punten proberen we in dit hoofdstuk en hoofdstuk 3 een aanvulling te geven.
2.3 Onderzoeksdoelen en vraagstelling
Het in dit hoofdstuk gepresenteerde onderzoek kent een drieledige doelstelling. In eerste plaats beoogt het in grote lijnen het laatmiddeleeuwse landschap van het Oversticht te reconstrueren op basis van bestaande paleogeografische, geomorgologische, bodemkundige, hydrologische, cartografische en historische bronnen. De gecreëerde kaartlagen vormen de basis voor de ruimtelijke analyse van de kastelen op territoriaal niveau.
In de tweede plaats heeft dit hoofdstuk als doel aan de hand van de bestaande archeologische, historisch-bouwkundige, historische en cartografische bronnen een overzicht van alle bekende kasteelterreinen en hun kenmerken in het Oversticht te bieden. Op basis hiervan kunnen kwantitatieve overzichten worden vervaardigd van onder meer de datering, verschijningsvormen, bouwmaterialen en bouwheren van de 134 kastelen, als ook de correlaties tussen deze verschillende kenmerken.60 De verzamelde gegevens vormen belangrijke bouwstenen voor het in hoofdstuk 3 te formuleren integrale ontwikkelingsmodel voor de kastelen in het Oversticht.
In de derde plaats beoogt het in dit hoofdstuk beschreven onderzoek een beeld te geven van de landschappelijke situering van de kasteelterreinen op territoriaal niveau, waarbij zowel de fysisch-geografische ligging (geomorfologie, bodem) als de cultuurlandschappelijke ligging ten opzichte van wegen, waterlopen, grenzen, nederzettingen, vergaderplaatsen, domeinhoven, kerken en kloosters aan bod komen. Hiermee hopen we een scherper zicht te krijgen op de ruimtelijke samenhangen tussen kasteel en landschap en de regionale patronen binnen het Overstichtse kastelenlandschap. Deze gegevens zijn ook bouwstenen voor het in hoofdstuk 3 te presenteren ontwikkelingsmodel.
Om de gestelde doelen de bereiken is het eerst van belang om de samenstelling van de dataset te verantwoorden. Welke landschapsopbouw kende het Oversticht in de volle en late middeleeuwen op hoofdlijnen? (paragraaf 2.5 + uitvouwkaart) Welke (mogelijke) kasteelterreinen zijn op basis van archeologische, bouwhistorische, historische en cartografische bronnen vast te stellen binnen het territorium van het middeleeuwse Oversticht? (paragraaf 2.6 + catalogus). Vervolgens behandelen we het uiterlijk van de
59 Janssen 2014: 234-235.
60 De dataset geeft de stand van kennis weer op 9 september 2018. Door de langdurige droogte in de
zomer van 2018 zijn op satellietfoto’s door de amateurhistoricus Bert Terlouw veel interessante structuren ontdekt die nader moeten worden onderzocht, maar waarover nog geen duidelijkheid bestaat of het wel of niet kasteelterreinen zijn. Deze sites zijn daarom nog niet meegenomen in de inventarisatie. Dit geldt ook voor het onderzoek naar Burgvoort in Zuidlaren.
Het fysieke territoriale landschap
65