Page 155 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

keren beroep gedaan op het militaire apparaat van de bisschop.34 Zo werd bijvoorbeeld het bisschoppelijke leger in 1018 en 1049 herhaaldelijk door hem ingezet tegen de rebelse graaf van Holland.35 Het bisschoppelijke militaire apparaat bestond uit de (burg-)graven met hun gevolg, dat bestond uit dienstlieden te paard, en boeren die verplicht waren om deel te nemen aan de heervaart. De bisschop beschikte zelf ook over bereden militairen. Zij stonden onder een bevel van een beschermvoogd die namens de bisschop was belast met de leiding van dit gevolg.36
De bisschop kreeg naast de immuniteiten rondom Utrecht tal van graafschappen geschonken
van de koning in de elfde eeuw.37 De eerste schenking is bekend uit 1024. Toen begiftigde
koning Hendrik II (in ambt 1002-1024) hem met het graafschap Drenthe, een schenking
die door Hendrik III herbevestigd werd in 1025 en 1046, en nogmaals door diens opvolger
Hendrik IV (in ambt 1056-1106) tussen 1056 en 1062.38 In 1026 begiftigde koning Koenraad
II (in ambt 1024-1039) de bisschop met een graafschap dat was gelegen in Teisterbant 3 (beneden-rivierengebied).39 Tussen 1056 en 1062 is een oorkonde uitgevaardigd waarin
koning Hendrik IV deze gift bevestigde.40
Onder het bewind van koning Hendrik III (in ambt 1028-1056) kreeg bisschop Bernold in 1042 van hem het raadselachtige graafschap Agridiogen of Umbalaha toegewezen.41 Datema betoogde in 1993 dat Agridiogen de Agridingouw was die in Westfalen gezocht moet worden bij Meppen en Haselünne.42 Zeiler deelt deze mening echter niet. Hij stelt dat de Agridiogen en Umbalaha staan voor Salland. Agridiogen zou een verschrijving voor Luchere zijn en Umbalaha voor Salaha, wat Salland betekent. In de betreffende oorkonde staat volgens hem ‘een graafschap, eens de gouw Luchere, nu Salland genoemd’.43
Koning Hendrik III schonk tevens in 1046 noordelijk Hamaland en de plek Deventer aan bisschop Bernold: een territorium dat min of meer overeenkomt met het latere graafschap Zutphen. De noordgrens van dit graafschap lag blijkens de tekst tussen Rande, het erve de Hunne, het erve Wegstapel bij Holten, Westervlier bij Diepenheim tot aan Hagastaldaburg, wat waarschijnlijk het huidige erf Hazelberg bij Lochem is. Vanuit Hazelberg liep de Hamalandse grens richting de Oude IJssel naar het woud Steenderen, over de IJssel naar Leuvenum bij Brummen, en vervolgens via Eerbeek naar Empe onder Voorst om weer terug de IJssel over te gaan om bij Eschede bij Gorsel uit te komen. Jongbloed heeft betoogd dat dit graafschap aan de koning is teruggevallen na de rebellie van hertog Godfried II met de Baard (ongeveer 1010-1069), die noordelijk Hamaland in leen hield van de koning. Na zijn tweede rebellie zou hij dit graafschap zijn kwijtgeraakt.44
De koning heeft mogelijk het graafschap Twente, waar geen schenkingsoorkonde van bewaard is gebleven, ook in handen van de bisschop gegeven. De historicus Van Vliet veronderstelt dat dit graafschap mogelijk tussen 1040 en 1049 door koning Hendrik III aan de Utrechtse kerk is geschonken. Rond 1050 begiftigde bisschop Bernold namelijk de kort daarvoor opgerichte kapittels van Sint-Pieter en Sint-Jan met verschillende Twentse hoven als onderdeel van hun dotatie. Deze hoven zou Bernold pas hebben verkregen na de schenking van het graafschap Twente. Bovendien waren de koning en de bisschop betrokken bij de schenking van marktrecht aan Oldenzaal in 1049, wat we volgens Van Vliet
34 Buitelaar 1993: 44.
35 Henderikx 2001: 59.
36 Buitelaar 1993: 45.
37 Jamar & Van Kalveen 2005: 19.
38 OSU nrs. 179, 181, 201; Zie ook Jongbloed 2006: 72, in 1046 was hertog Gozelo overleden; OSU
nrs. 180, 215, 216. Behalve de grafelijke rechten schonk de koning ook de wildban (zie Mol 2011) en het koningsgoed Groningen (OSU 1 nr. 195).
39 OSU nr. 183.
40 OSU nr. 214.
41 OBO I nr. 30; OSU nr. 199, nr. 202. 42 Datema 1993.
43 Zeiler 2009: 21
44 Jongbloed 2006: 87-88.
Het territoriale machtslandschap
153