Page 128 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

Hoofdstuk 2
Horsten’s reconstructie is op verschillende kaarten gebaseerd, onder meer die van Christiaan sGrooten uit de late zestiende eeuw. Deze laatstgenoemde kaarten zijn vervaardigd in opdracht van de Spaanse koning. De oudste atlas is in 1573 is voltooid en een tweede in 1592. Voor de inventarisatie van de wegen in Overijssel en Drenthe heeft Horsten vooral gebruik gemaakt van de kaarten van Pijnacker (1634) en Ten Have (1650). Horsten stelt dat de kaart van Pijnacker van Drenthe evenwel belangrijke lacunes vertoont, want wegen richting Friesland die wel op de kaart van Metius uit 1622 zichtbaar zijn staan niet op de kaart van Pijnacker. Een tweede lacune op de kaart van Ten Have is dat de weg van Haaksbergen naar Munster niet is weergegeven, terwijl deze weg wel op de kaart van sGrooten staat. Om dit probleem op te lossen heeft Horsten ervoor gekozen om al het beschikbare kaartmateriaal uit de zeventiende eeuw te aggregeren en waar nodig aan te vullen. ‘sGrooten’s kaarten van 1573 en 1592 zijn in deze methode gecombineerd met diverse kaarten uit de periode 1621 tot 1650.236
De Noordwest-Europese Hanzewegen volgens Bruns en Weczerka
In het driedelige werk Hansische Handelsstrassen hebben de historici Bruns en Weczerka getracht een reconstructie te maken van routes die gedurende de late middeleeuwen zijn gebruikt door kooplieden van de Hanze. Bruns en Weczerka hebben hun reconstructie verantwoord met een omvangrijke hoeveelheid middeleeuwse historische bronnen.
In hun werk zetten zij eerst de geschiedenis van de middeleeuwse wegen uiteen. Al in de vroege middeleeuwen kunnen op basis van historische bronnen, bijvoorbeeld rechtsteksten, doorgaande wegen worden onderscheiden. In de loop van deze periode werden de doorgaande wegen eigendom van de koning. Ze werden daarom aangeduid als via regia of strata regia, in Nederland koningsweg, de herenweg, de strata communis en de landsweg.237 Voor de reiziger was het voordelig om gebruik te maken van zo’n koningsweg. Hij genoot daarop namelijk bescherming, anders dan op de door lokale buren onderhouden kleinere wegen. Om de wegen te onderhouden kon de koning zijn onderdanen verplichten te werken aan zowel de weg zelf als bruggen en dammen. Ook kon hij reizigers dwingen om van de koningsweg gebruik te maken. Dit heet wegendwang. Ter compensatie van de gemaakte kosten hief de koning tol- en geleidegeld.238 Uit laatmiddeleeuwse bronnen is bekend dat ook de (minimale) breedte van de wegen was vastgelegd.239
Gedurende de regeerperiode van koning Frederik II (1194-1250) kwamen door verdragen veel regalia, en dus ook het wegenregaal, definitief in handen van geestelijke en wereldlijke territoriale vorsten, onder wie de bisschop van Utrecht.240 Gaandeweg de volle middeleeuwen werd het wegenregaal, net als vele andere regalia, aan geestelijke instellingen en leken geschonken waardoor verantwoordelijkheid over de wegen steeds verder versnipperde. In de praktijk werkte deze ontwikkeling vaak ongunstig uit. Wegen werden niet meer onderhouden, reizigers niet meer beschermd en vaak werd er ook nog eens onrechtmatig veel tol geheven dat vooral diende als inkomstenbron voor een heer en niet werd gebruikt voor de bescherming en onderhoud.241
Hoe kunnen we voor deze juridisch en territoriaal sterk versnipperde middeleeuwse wereld toch vaststellen wat de belangrijke doorgaande wegen waren? Bruns en Weczerka hebben daarvoor verschillende bronnen gebruikt. In eerste instantie zijn belangrijk voor hen historische vermeldingen van wegen, tollen, veren, geleiderecht, stratendwang, stapelrecht, dammen, voorden en bruggen. Wanneer deze bronnen worden verzameld kan een goede indruk worden verkregen van de destijds in gebruik zijnde wegen.242 Vervolgens kan worden onderzocht waar de herbergen en kroegen lagen: deze gebouwen waren immers mede bedoeld voor de weggebruikers. Hospitalen lagen vaak ook aan doorgaande wegen,
236 Horsten 2005: 16-17.
237 Bruns & Weczerka 1962: 39. 238 Bruns & Weczerka 1962: 39. 239 Bruns & Weczerka 1962: 78. 240 Bruns & Weczerka 1962: 39. 241 Bruns & Weczerka 1962: 40. 242 Bruns & Weczerka 1962: 83-85.
126