Page 117 - Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht - Diana Spiekhout

Figuur 2.24: Detailuitsnede van de uitvouwkaart betreffende de omgeving Zwolle. Hier is een duidelijke concentratie kastelen waarneembaar ten opzichte van andere delen van het Oversticht.
Interessant is dat deze regionale differentiatie in gebieden met relatief weinig en gebieden met relatief veel middeleeuwse kastelen een duidelijke samenhang vertoont met de mate van toegankelijkheid van een streek. De ligging van hoogveenpakketten, waterlopen en stuwwallen en dekzandruggen lijkt doorslaggevend te zijn in de aan- of afwezigheid van burchten. Het valt op dat de meeste kastelen opgetrokken zijn vlakbij rivieren of beken. Op de hoog in het landschap liggende terreinen zonder veendek, zoals het Drents plateau, komen weinig tot geen kastelen voor. Deze locaties worden sinds de vroege prehistorie bewoond. Hier golden oude rechtsverhoudingen die dateren van ver vóór het jaar 1000. Dit komt onder meer tot uitdrukking in een sterk ontwikkeld vroeg- en volmiddeleeuws grootgrondbezit in de vorm van hofhorige domeinen.214 Dit tijdens de volle middeleeuwen dominante en volledig uitgekristalliseerde domaniale systeem – waarin de Utrechtse bisschop overigens zowel in Drenthe, Salland als Twente een zeer dominante positie vervulde – bood mogelijk weinig ruimte voor nieuwe vormen van grootgrondbezit, zoals bijvoorbeeld dat van de in de volle middeleeuwen sterke opkomende groep van ministerialen, stadspatriciaat of nieuwe kloosters. Alleen wanneer tijdens reorganisaties oude domaniale goederen in leen werden gegeven aan ministerialen, kon deze groep ervoor kiezen om op een dergelijke locatie een burcht te bouwen. Toch gebeurde dit veelal niet. Wellicht waren de verhoudingen in de elfde
214 Noomen 1990 (Gorecht); Spek 2004; Spek 2014: 994-996; Spek et al. 2010.
Het fysieke territoriale landschap
2
115